سوال ۸۳: چرا باید مرجع تقلید داشته باشیم و از کسی که مثل خودمان است تقلید کنیم؟مگر خودمان عقل نداریم؟ در صورتی که اعمال بدون تقلید انجام شود، حکم شرعی آن چیست؟

✅ پاسخ:
🔹 عقیدۀ مسلمان به اصول دین باید از روی دلیل باشد (نه تقلیدی)، ولی در احکام غیر ضروری دین باید یا انسان خودش مجتهد باشد که بتواند احکام را از روی دلیل به دست آورد، یا از مجتهد تقلید کند، یعنی عالم‌ترین کارشناس فقهی را یافته و در احکام شرعی از او تبعیت کند، یا از راه ا حتیاط طوری عمل کند که یقین داشته باشد تکلیف خود را انجام داده است، مثلاً اگر عده‌ای از مجتهدان عملی را حرام می‌دانند و عده‌ای دیگر می‌گویند حرام نیست، آن عمل را انجام ندهد و اگر عملی را بعضی واجب و بعضی مستحب می‌دانند، آن را به جا آورد. پس کسانی که مجتهد نیستند و نمی‌توانند به احتیاط عمل کنند، واجب است از مجتهد تقلید نمایند.(۱)

اگر فردی بخواهد اعمالش را بر اساس قرآن و سنّت انجام دهد، باید قرآن و تفسیر و علومی را که وابسته به آن است،‌به طور تخصصّی بداند. همین طور باید سنّت را که عبارت است از قول، عمل و تقریر (تأیید گفتار و اعمال دیگران توسط معصوم) کاملاً بشناسد؛ یعنی با علوم حدیث آشنا باشد که عبارت است از: علم رجال (شرح حال راویان حدیث) و سلسله سند، درایه (فهم دلالت روایات)، شأن نزول روایات، قرائن حالی و مقالی، تقیه، حقیقت و مجاز، تعارض روایات با روایات یا تعارض روایات دیگر با آیات و تزاحم مصالح و….
چنین فردی که به قرآن و سنّت با کیفیت مذکور آگاهی داشته باشد، می‌تواند بلکه باید طبق قرآن و سنت، آن طور که می‌فهمد عمل نماید. به چنین فردی متخصّص علوم اسلامی یا مجتهد و فقیه می‌گویند و تقلید کردن برای او جایز نیست. امّا اگر کسی از نظر علم و آگاهی به حدّ مذکور نرسیده باشد، عقل حکم می‌کند از یک یا چند متخصّص علوم اسلامی بپرسد و طبق آن عمل نماید. این راهکار مقتضای عقل خداداد است و قرآن هم فرموده: « اگر نمی‌دانید از آگاهان بپرسید».(۲)

تقلید، سؤال از اهل ذکر یا رجوع به مجتهد و متخصّص است، همان طور که مردم چه مسلمان و چه غیر مسلمان در مسائلی که تخصّص ندارند،‌به متخصّصان مراجعه می‌کنند، مثلاً اگر ماشینشان خراب شد به مکانیک مراجعه می‌کنند؛ اگر بیمار شدند به پزشک مراجعه می‌کنند؛ اگر بخواهند شهر یا خانه بسازند به مهندس و معمار مراجعه می‌کنند. حتی کسانی که در یک رشته تخصص دارند،‌در رشته‌های دیگر تقلید می‌کنند، مثلاً مراجع تقلید به هنگام بیماری به پزشک مراجعه می‌کنند؛ مهندسان و معماران هنگامی که ماشینشان خراب شد به مکانیک مراجعه می‌کنند.
بنابراین همان طور که انسان در اکثر مسائل روزمرّه از متخصّصان پیروی می‌کند، در مسائل دینی نیز اگر متخصّص نیست، باید به متخصّص (مرجع تقلید) مراجعه کنند. این مراجعه را «تقلید» می‌گویند.

پس تقلید از فقها نه تنها خلاف عقل نیست، بلکه از باب رجوع غیر متخصص به متخصص می‌باشد که حکم عقل است. اگر کسی که باید تقلید کند، تقلید نکرده و اعمالی را انجام دهد مانند بیماری است که خودسر دارو مصرف کند. چه بسا عوض این که بهبودی حاصل شود بیماری‌اش افزون شود. در روایات این حکم عقل تأیید شده است. امام عسکری(ع) فرمود: «اَمّا مَنْ کانَ مِنَ الفقُهَاءِ صائِناً لِنَفْسِهِ حافِظاً لِدینِهِ مُخالِفاً عَلی هَواهُ مُطیعاً لأمرِ مَولاهُ فَلِلْعَوامِ أن یُقَلِّدوهُ؛(۳) از بین فقها آنان که حافظ و نگهبان دین‌اند و خود را از گناه و آلودگی حفظ می‌کنند و با هواهای نفسانی مبارزه می‌کنند و مطیع اوامر الهی و جانشینان اویند، بر همگان لازم است که از آنان تقلید کنند».
مراد از «همگان» یعنی کسانی که در علوم اسلامی مجتهد و متخصص نیستند، گرچه در علوم دیگر متخصص باشند، مثلاً اگر استاد دانشگاه یا پزشک در علوم اسلامی مجتهد نباشد باید تقلید کند، چنان که مرجع تقلید در مسائل پزشکی و مهندسی از پزشک و مهندس تبعیت و تقلید می‌کند.

بنابر این در احکام دین، به حکم عقل، شخص یا باید مجتهد باشد که بتواند احکام را از روی دلیل به دست آورد یا از مجتهد تقلید کند، وکسانی که مجتهد نیستند و نمی‌توانند به احتیاط عمل کنند، واجب عقلی است که از مجتهد تقلید کنند.
از نظر فقهی اگر مکلف مدتی اعمال خود را بدون تقلید انجام دهد،‌در صورتی اعمال او صحیح است که بفهمد به وظیفه واقعی خود رفتار کرده است، مثلاً بعضی از مراجع تقلید در رکعت سوم و چهارم نماز گفتن یک بار تسبیحات اربعه را کافی می‌دانند و بعضی دیگر می‌فرمایند سه مرتبه باید گفته شود. مکلفی که تقلید نکرده، اگر سه بار گفته باشد، نمازش درست است؛ یا عمل او با فتوای مجتهدی که وظیفه‌اش تقلید از او بوده، یا با فتوای مجتهدی که فعلاً از او تقلید می‌کند، مطابق باشد.(۴)

📚 پی‌نوشت‌ها:
۱. امام خمینی، توضیح المسائل، مسئله ۱.
۲. نحل(۱۶) آیه ۴۳.
۳. بحار الانوار ج۲، ص۸۸.
۴. امام خمینی، توضیح المسائل، مسئلۀ ۱۴.